Λογοτεχνικό και ψυχαναλυτικό (;) ιντερλούδιο

compasso: ένα από τους ανθρώπους που διαβάζαμε φανατικά όσο έγραφε στο radical desire και πλέον διαβάζουμε (με τον ίδιο φανατισμό) στο Lenin Reloaded ,  ανήκει από σήμερα στην «συγγραφική» ομάδα του Γκράνμα. Θερμό καλωσόρισμα λοιπόν στον LR και καλή ανάγνωση στο πρώτο του άρθρο. 

Στο πασίγνωστο Τζέιν Έιρ της Σαρλότ Μπροντέ περιγράφεται η σχέση μεταξύ δυο κοριτσιών που γνωρίζονται στο οικοτροφείο για ορφανά ή αζήτητα παιδιά του Λόουγουντ. Από τη μία είναι η πρωταγωνίστρια, η Τζέιν, επαναστάτρια, με τάσεις για βίαιη ανταπόκριση στην αδικία, ένα νεαρό τέρας κατά τα λεγόμενα της οικογένειας Ριντ που τη μεγάλωσε· από την άλλη, η Χέλεν Μπερνς, υπόδειγμα χριστιανικής ταπεινοφροσύνης και υπομονής, πνεύματος συγχώρεσης και ανοχής. Η Τζέιν και η Χέλεν διαφωνούν ως προς το πώς πρέπει να αντιδράς στην βία της εξουσίας επάνω σου: για την Χέλεν, πρέπει απλώς να γυρνάς το άλλο μάγουλο, διότι δεν είσαι εξουσιοδοτημένος απ’ το Θεό να τιμωρήσεις το άδικο αλλά τυγχάνεις ο ίδιος αμαρτωλός· για την Τζέιν, η στάση αυτή απλά προάγει το άδικο και κάνει το κακό χειρότερο.

Συζητάμε για αυτή την διαφορά ηθικής στάσης με τα παιδιά, για την σύνδεση της στάσης της Τζέιν με τον επαναστατικό λόγο της αντιτυραννίας και της εξέγερσης του δούλου, για τις αναφορές της Μπροντέ στη γαλλική επανάσταση, για τις αμφιθυμίες αυτών των αναφορών, για την χριστιανική ρητορική του μάρτυρα που επιστρατεύεται αντιπαραθετικά στην περίπτωση της Χέλεν. Και αφού ολοκληρώνουμε αυτή τη συζήτηση, και με δεδομένο ότι έχω ήδη παραπέμψει στο λογοπαίγνιο μεταξύ του επιθέτου της Τζέιν και της λέξης «ire» (οργή, θυμός), αλλά και «fire» (στοιχείο με το οποίο ο χαρακτήρας της συνδέεται ξανά και ξανά), ρωτώ το εξής: γιατί η Χέλεν, αυτή η ενσάρκωση της αποκήρυξης του πάθους, της αυτοταπείνωσης της σάρκας και της περιφρόνησης για τα πάθη της, ονομάζεται «Burns» (= «εγκαύματα» σαν ουσιαστικό, «φλέγεται» ως ρήμα); Και ξαναθέτω το ερώτημα με διαφορετικά λόγια: What is it that burns (in) Helen Burns?

Μιλάμε, κατά συνέπεια, για τον απροκάλυπτα ηδονικό τρόπο με τον οποίο η Χέλεν μιλά για την προοπτική του θανάτου, για το ορμέμφυτο θανάτου που την κατακυριαρχεί. Μιλάμε για την βαθιά άρνηση της ζωής, το μίσος για τη ζωή που κρύβει, όχι και τόσο καλά, το χριστιανικό της ήθος. Μιλάμε για την βία στραμμένη στον εαυτό, τη μαζοχιστική βία που κρύβεται στην εξύμνηση της παθητικής αποδοχής της βίας, και μιλάμε για την jouissance της Χέλεν και το σύμπτωμα που μάς την αποκαλύπτει: ότι δεν κάνει ποτέ το παραμικρό, αν και αυτά που καλείται να κάνει είναι πολύ απλά πράγματα, για να αποφύγει την τιμωρία που ξέρει ότι θα έλθει· ότι, όπως ομολογεί συντετριμμένη μετά από ένα καλό session δημόσιου εξευτελισμού, ήθελε να συμμαζέψει τα πράγματά της για να μην την τιμωρήσει η κυρία Σκάτσερντ αλλά «ξέχασε«.

Τα ξανασκέφτομαι σήμερα, πρωί-πρωί, καθώς προσπαθώ να εξηγήσω στον εαυτό μου το εξής δυσνόητο: γιατί τόσοι πολλοί άνθρωποι που δεν έχουν άμεσο συμφέρον απ’ την εξουσία, που από πολλές απόψεις είναι θύματα της εξουσίας, επενδύουν φαντασιακά στην εξουσία, στον λόγο της εξουσίας, και είναι έτοιμοι να επενδύσουν τόσο ολοκληρωτικά, τόσο παθιασμένα σ’ αυτόν τον λόγο, ώστε να παρουσιάζουν στον εαυτό τους αυτούς που δεν έχουν εξουσία ως εξουσιαστική απειλή και την πραγματική εξουσία ως απλώς «φύση», «κατάσταση πραγμάτων», στην χειρότερη «ατυχείς περιστάσεις»; Πώς γίνεται ένας άνθρωπος που βλέπει και ανέχεται (ποιος ξέρει με τι ψυχικό κόστος) την πείνα και την εξαθλίωση δίπλα του να θυμηθεί να εξανίσταται και να εξεγείρεται (στα λόγια φυσικά) μόνο όταν κάποιος εκτοπίσει αυτή την πραγματικότητα κάπου αλλού, σε μια φαντασιακή εκδοχή του τι θα συμβεί στη δική του χώρα αν μια ανίσχυρη, ιστορικά ηττημένη και περιθωριοποιημένη επί δεκαετίες μειονότητα καταλάβει την εξουσία; Ποια είναι η πηγή της απόλαυσης του καθ’ έξιν ιστορικά αλλοίθωρου; Τι είναι αυτό που καίει αυτόν που σκέφτεται και διαμορφώνει σκέψη υπό τον διαρκή φόβο της εξουσίας αλλά βλέπει τον εαυτό του ως αντιεξουσιαστή;

Μού φαίνεται πολύ δύσκολη η απάντηση. Στον γνωστό πρόλογό του για το Αντι-Οιδίπους των Ντελέζ-Γκαταρί, ο Φουκώ έκανε λόγο για τον «φασισμό μέσα μας», αλλά όλα αυτά τα θεωρητικά σχήματα που γεννήθηκαν απ’ την εμπειρία της ναζιστικής Γερμανίας μού φαίνονται μπανάλ: τι με βοηθά να καταλάβω μια τέτοια φόρμουλα για μια κατάσταση όπου η ανοχή και η συνενοχή με τον εξουσιαστικό λόγο δεν δίνει καμία άμεση φαντασιακή ικανοποίηση ισχύος, αλλά αντίθετα, γίνεται στο όνομα μιας αντίστασης στον εξουσιαστικό λόγο; Τι με βοηθά «ο φασισμός μέσα μας» να καταλάβω για μια κοινωνία που εκφασίζεται καθημερινά στο όνομα του υψώματος του «αναστήματός της» στον «ολοκληρωτισμό»; Η ψυχική διαστροφή σήμερα είναι γεωμετρικά πολυπλοκότερη από αυτή της δεκαετίας του ’30: σήμερα μόνο οι αδαείς (δηλαδή, σε τελική ανάλυση, οι λιγότερο επικίνδυνοι) είναι ευθέως ρατσιστές ή φασίστες. Οι πιο βαθιά διεστραμμένοι κάνουν, αντίθετα, διαρκώς λόγο για «δημοκρατία», «διάλογο», «ανοιχτότητα», «αντιδογματισμό» και τα τοιαύτα, περιοριζόμενοι, στα κρίσιμα σημεία –εκεί δηλαδή που διαφαίνεται κάποια απειλή στο στάτους κβο, οσοδήποτε μικρή κι ανίσχυρη–, να πετάξουν ένα «αλλά» (αλλά πρέπει έλλογα να παραδεχτούμε ότι οι μετανάστες παρουσιάζουν προβλήματα ως προς την αφομοιωσιμότητά τους, αλλά οι τεκμηριωμένες από την ίδια την τηλεοπτική εικόνα των κυρίαρχων μήντια φρικαλεότητες των ιμπεριαλιστών και των αντικαθεστωτικών στη Λιβύη δεν πρέπει να μας απασχολούν εφόσον ο δικτάτορας έπεσε, αλλά δεν μιλάμε ποτέ για εργάτες και βρίσκουμε πιο ενδιαφέρουσα τη συζήτηση για τον πλανήτη ΧΥΖ στον γαλαξία Θ, αλλά η έξοδος απ’ το ευρώ θα μας οδηγήσει στα σπήλαια, στην φυσική κατάσταση του Χομπς, κλπ, κλπ).

Φωνάζεις και φωνάζεις ότι η «αντίσταση στον ολοκληρωτισμό» είναι κάτι που ο άνθρωπος οφείλει να κάνει στο παρόν και στις συνθήκες που ο ίδιος ζει· ότι είναι κούφια και υποκριτική η αποκήρυξή του μόνο όταν έχει να κάνει με κάποιον άλλον, κάπου αλλού· ότι αυτό δεν είναι αντίσταση, αλλά νομιμοποίηση, εκλογίκευση, αποδοχή. Εις μάτην: η απόλαυση είναι απόλαυση, και ο ιδεολογικά διεστραμμένος απολαμβάνει. Απολαμβάνει την φαντασιακή εικόνα του ως κυνηγημένου αντιφρονούντα όταν γνωρίζει ότι –όπως όλοι μας– ανέχεται, συναινεί, αποδέχεται, συμπράττει· απολαμβάνει το ηθικό πλεόνασμα που του προσφέρει η ίδια η εξουσία· απολαμβάνει την συμπαιγνία με κάτι που νιώθει ότι δεν μπορεί να ηττηθεί γιατί υποκρίνεται πως δεν διεκδικεί τίποτα, πως είναι απλώς «αυθόρμητη γνώμη»· απολαμβάνει το ίδιο του το μόνιμο αλλοιθώρισμα, την καταστατική του βλακεία, την ηλιθιότητα του παρηκμασμένου αστού ως τέτοια, ως ιστορική κατάκτηση, ως κάτι προτιμότερο απ’ την ανασφάλεια και την αγωνία του ανθρώπου που ξέρει ενσυνείδητα ότι δεν ξέρει τι τον βρήκε, δεν ξέρει πώς να βγει απ’ τον λαβύρινθο της ιστορίας ή πώς να ξαναπιάσει το νήμα της ζωής του· απολαμβάνει την ηθική του καταβαράθρωση και καταβύθιση, την οποία επιδεικνύει με το μπρίο παιδεραστή πάστορα που κάνει κηρύγματα περί σεξουαλικής αποχής· απολαμβάνει τις δανεικές του φαντασιώσεις ως κάποιου είδους μοναχικού, αυτοφυούς, μοναδικού και ανεπανάληπτου μετα-κριτή, ενός Εμίλ Σιοράν τσέπης που ίπταται αλώβητος πάνω απ’ την ιστορία, αντλώντας σοφά μαθήματα προορισμένα για λίγους και εκλεκτούς.

Μ’ αυτό το τερατώδες πλάσμα που λέγεται «μορφωμένος άνθρωπος της ύστερης νεωτερικότητας» δεν ξέρω πώς να τα βγάλω πέρα. Φοβάμαι πως φέρνει την ίδια την ψυχανάλυση –την οποία γνωρίζει να χειρίζεται, πάντα προς όφελος του ναρκισισμού του– στα ιστορικά της όρια. Νιώθω πολύ απλός, σχεδόν πρωτόγονος, απέναντί του.