Η σκιώδης οικονομία και ο ρόλος της στην ανατροπή του σοσιαλισμού

άρθρο του Άναυδου για το Γκράνμα

1. Εισαγωγή

Το άρθρο αυτό βασίζεται κυρίως στο βιβλίο των Roger Keeran & Thomas Kenny Sosialism Betrayed: Behind the Collapse of the Soviet Union International Publishers 2004. Το τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου τους δημοσιεύτηκε στο 6/2007 τεύχος της ΚΟΜΕΠ. Και οι δύο ήταν παρόντες στο συμπόσιο της ΚΟΜΕΠ τον Δεκέμβρη του 2007 με θέμα το σοσιαλισμό.

Η βασική τους θέση συνοψίζεται ως εξής (1)

Ορισμένα οικονομικά προβλήματα υπήρχαν στην ΕΣΣΔ κυρίως ελλείψεις καταναλωτικών αγαθών (κυρίως υψηλής ποιότητας) και επιβραδυνόμενη αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και της οικονομίας. Ωστόσο δεν ήταν τα προβλήματα αυτά από μόνα τους που οδήγησαν στη διάλυση τους συστήματος αλλά η απόπειρα του Γκορμπατσοφ να τα λύσει που οδήγησαν στην υπονόμευση του συστήματος.

Υπήρξαν δύο κύριες τάσεις στην ΕΣΣΔ για την αντιμετώπιση των οικονομικών προβλημάτων του σοσιαλισμού. Η πρώτη τάση με πρόγονο τις ιδέες του Μπουχάριν και την περίοδο της ΝΕΠ που έμοιαζαν με πολλές από τις πολιτικές τις περιόδου Χρουτσοφ έβλεπε τη λύση στα προβλήματα του σοσιαλισμού στην υιοθέτηση ορισμένων καπιταλιστικών ιδεών δηλαδή στην ενθάρρυνση των αγορών, του ανταγωνισμού, στην αποκέντρωση, στην ιδιωτική επιχείρηση καθώς και στη χαλάρωση του ελέγχου από το Κόμμα, Η άλλη τάση έβλεπε τη λύση στα προβλήματα του σοσιαλισμού τον περισσότερο σοσιαλισμό δηλαδή αύξηση της κρατικής ιδιοκτησίας, καλύτερος σχεδιασμός, μεγαλύτερη πειθαρχία και ταξική συνειδητοποίηση και μεγαλύτερο ρόλο στο ΚΚΣΕ. Αυτή ήταν η ορθόδοξη γραμμή που συνδέθηκε με τον Στάλιν, τον Μολότοφ, τον Αντρόποφ και άλλους.

Ο λόγος που ο Γκορμπατσοφ υιοθέτησε ρεφορμιστικές πολιτικές ήταν η ανάπτυξη της σκιώδους οικονομίας της νόμιμης και παράνομης επιχειρηματικότητας. Οι σοβιετικοί ηγέτες μετά τον Στάλιν είτε ενθάρρυναν ανοικτά είτε ανέχτηκαν είτε αγνόησαν την σκιώδη οικονομία. Σαν συνέπεια η σκιώδης οικονομία αναπτύχθηκε υπό τον Χρουτσοφ, δυνάμωσε υπό τον Μπρέζνιεφ και ξέσπασε επί Γκορμπατσοφ. Αντιπροσώπευε σημαντικό μέρος της οικονομικής δραστηριότητας, αγκάλιαζε εκατομμύρια ανθρώπους , διέφθειρε το Κόμμα και την κυβέρνηση και δημιούργησε μια ποικιλία άλλων κοινωνικών, οικονομικών και ηθικών προβλημάτων Το πιο σημαντικό είναι ότι η σκιώδης οικονομία επαναδημιούργησε μία τάξη μικρο-αστών επιχειρηματιών και μία σκοτεινή ομάδα κομματικών και κυβερνητικών αξιωματούχων (για να μην αναφέρουμε τους πολίτες) που είτε κέρδιζαν άμεσα είτε επωφελούνταν έμμεσα από την σκιώδη οικονομία. Αυτή η πολυάριθμη και αυξανόμενη ομάδα είχε αντικειμενικό συμφέρον στις αναθεωρητικές πολιτικές που υποστήριζε ο Γκορμπατσοφ και σε αυτούς βρήκε τη βάση των υποστηρικτών του.

2. Η σκιώδης οικονομία

Στην βιβλιογραφία συναντάται με τα παρακάτω ονόματα shadow (σκιώδης), second (δεύτερη), parallel (παράλληλη) κλπ. Θα χρησιμοποιήσω εδώ τον όρο σκιώδης μιας και αυτός χρησιμοποιείται στις θέσεις του ΚΚΕ. Σαν σκιώδη (shadow) οικονομία ορίζουμε την ιδιωτική οικονομική δραστηριότητα που υπήρχε παράλληλα με την σοσιαλιστική οικονομία. Στον ορισμό περιλαμβάνεται τόσο η νόμιμη όσο και η παράνομη δραστηριότητα για ιδιωτικό όφελος.

Η ιδιωτική οικονομική δραστηριότητα δεν έπαψε να υπάρχει στην ΕΣΣΔ μετά το τέλος της ΝΕΠ. Ο νόμιμος ιδιωτικός τομέας που αποτελούταν κυρίως απο τα ατομικά αγροτεμάχια του συνεταιριστικού τομέα της οικονομίας (κολχόζ). Ιδιωτική δραστηριότητα υπήρχε και στον τομέα των κατασκευών-επισκευών.

Η παράνομη οικονομία περιελάμβανε δραστηριότητες όπως η μαύρη αγορά κάθε είδους προϊόντος κυρίως όμως καταναλωτικά αγαθά που ήταν αποτέλεσμα κλοπής ή υπεξαίρεσης αλλά και παράνομα εργαστήρια και εργοστάσια για την παραγωγή ορισμένων προϊόντων. Σε αυτά θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και το καθ’αυτό έγκλημα (ναρκωτικά κλπ).

Με βάση τις σοβιετικές στατιστικές ο νόμιμος ιδιωτικός τομέας αντιπροσώπευε το 9-12% των συνολικών πωλήσεων αγροτικών προϊόντων το 1969-1970 (2) Παρόλα αυτά ο νόμιμος ιδιωτικός τομέας στην διάρκεια των ετών από το 1950 ως το 1985 μειώθηκε σαν ποσοστό του ΑΕΠ της ΕΣΣΔ. Ο παράνομος ιδιωτικός τομέας ωστόσο με βάση κάποιες εκτιμήσεις της Τ. Κοριάγκινα σοβιετικής οικονομολόγου (3) απασχολούσε λιγότερο από 8 εκ στις αρχές του 1960 και περισσότερο από 30εκ το 1989!!!. Η συμμετοχή της σκιώδους οικονομίας αντιπροσώπευε το 23% της δαπάνης του σοβιετικού νοικοκυριού συνεισφέροντας ένα περίπου 7% στο ΑΕΠ (4)

Οι κύριοι λόγοι που επέβαλλαν την επιβίωση της νόμιμης ιδιωτικής δραστηριότητας είχαν κυρίως να κάνουν με

– την αδυναμία του σοσιαλιστικού τομέα να ασχοληθεί με δραστηριότητες όπως οι μικροεπισκευές και οι μικροανταλλαγές

– ο συμβιβασμός της μεγάλης μάχης της κολλεκτιβοποίησης όπου αφέθηκε 3-6 στρέμματα ατομική γη στις οικογένειες -μέλη των κολχόζ καθώς και η αγορά για αυτά τα προϊόντα.

– η ύπαρξη ιδιωτικής κατοικίας

Η παράνομη ιδιωτική δραστηριότητα είχε τις ρίζες της στις ελλείψεις που προέκυπταν είτε από τις αδυναμίες του κεντρικού σχεδιασμού είτε από την ανάγκη για επενδύσεις σε κρίσιμους τομείς της σοσιαλιστικής οικονομίας. Ωστόσο ήδη από την περίοδο του Χρουτσοφ υπήρχε ανοχή με το επιχείρημα του ότι ένα μέρος των αναγκών που δεν μπορούσε να καλύψει το πλάνο καλυπτόταν με την ιδιωτική δραστηριότητα. Η περίοδος του Μπρέζνιεφ που ονομάστηκε Little Deal αποσκοπούσε στην πάλη εκτός των συνόρων και στην ειρήνη εντός των συνόρων. Ο αγώνας για να επιτευχθεί στρατιωτική ισορροπία σε παγκόσμια κλίμακα αλλά και να στηριχθούν έμπρακτα τα επαναστατικά και εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα σε όλη τη γη απορροφούσε σημαντικούς πόρους που διαφορετικά θα χρησιμοποιούνταν για να αυξηθεί η ποσότητα και η ποιότητα των καταναλωτικών αγαθών. Σαν συνέπεια και ενώ το εισόδημα αυξανόταν η ποσότητα των καταναλωτικών αγαθών όχι. Το χάσμα μεταξύ ζήτησης και προσφοράς ενθάρρυνε την παράνομη ιδιωτική επιχείρηση. Η προσπάθεια για αποφυγή εσωτερικών προστριβών συνοδεύτηκε από την απουσία ιδεολογικής και πολιτικής πάλης αλλά και ποινικής καταστολής ενάντια στην ιδιωτική δραστηριότητα Με άλλα λόγια ήταν μια απόπειρα να δρέψει κάποια οφέλη από την ιδιωτική δραστηριότητα για να καλύψει ορισμένες καταναλωτικές ανάγκες και να αποφύγει την κοινωνική δυσαρέσκεια χωρίς από την άλλη να αναγνωρίζει τη διάσταση με την επίσημη ιδεολογία αλλά και τα προβλήματα που έθεταν αυτές οι πρακτικές.

3. Οι επιπτώσεις της σκιώδους οικονομίας

Στην οικονομία

Δημιούργησε ή ξανα-δημιούργησε ιδιωτικές πηγές και οδήγησε σε εκτεταμένη διαφθορά και παρανομία. Ακόμη και οι εργαζόμενοι στη σκιώδη οικονομία έχοντας ένα επιπλέον εισόδημα δεν συνειδητοποιούσαν την εκμεταλλευτική σχέση που δημιουργούταν. Αλλοιώνοντας την οικονομική πραγματικότητα αλλά και αποσπώντας παράνομα τόσο υλικά και ενέργεια όσο εργατική δύναμη η σκιώδης οικονομία υπονόμευε την επιτυχία του κεντρικού σχεδιασμού.

Στο εποικοδόμημα

Καλλιέργησε ιδέες και αντιλήψεις που δικαιολογούσαν την ύπαρξη ιδιωτικών συμφερόντων και έγινε πηγή χρηματοδότησης για επικριτές και αντιπάλους του σοσιαλισμού. Αποτέλεσε την υλική βάση της αντεπανάστασης στην ΕΣΣΔ. Οπως πολύ περιεκτικά γράφουν και οι θέσεις του ΚΚΕ:

‘’Tο λεγόμενο «σκιώδες κεφάλαιο», αποτέλεσμα όχι μόνο πλουτισμού από το επιχειρησιακό κέρδος, αλλά και της «μαύρης» αγοράς, εγκληματικών πράξεων σφετερισμού του κοινωνικού προϊόντος, επεδίωκε τη νόμιμη λειτουργία του ως κεφάλαιο στην παραγωγή, δηλαδή την ιδιωτικοποίηση των μέσων παραγωγής, την παλινόρθωση του καπιταλισμού. Oι κάτοχοί του αποτέλεσαν την κινητήρια κοινωνική δύναμη της αντεπανάστασης. Aξιοποίησαν τη θέση τους στον κρατικό και κομματικό μηχανισμό. Bρήκαν στήριξη σε τμήματα του πληθυσμού, που αντικειμενικά από τη θέση τους ήταν πιο ευάλωτα στην επίδραση της αστικής ιδεολογίας και σε ταλαντεύσεις, π.χ. σημαντικό τμήμα της διανόησης, αλλά και τμήματα της νεολαίας, όπως η σπουδάζουσα. Aυτές οι δυνάμεις, άμεσα ή έμμεσα, επέδρασαν στο Kόμμα, ενισχύοντας την οπορτουνιστική διάβρωση και τον αντεπαναστατικό εκφυλισμό που εκφράστηκε με την πολιτική της «περεστρόικα» και διεκδίκησε τη θεσμική κατοχύρωση των καπιταλιστικών σχέσεων. Aυτό επιτεύχθηκε μετά την περεστρόικα, με την ανατροπή’’ (5).

3. Συμπερασματικά.

Η ανατροπή του σοσιαλισμού ήταν αποτέλεσμα ταξικής πάλης. Ταξικής πάλης που βρήκε το Κομμουνιστικό Κόμμα ιδεολογικά αφοπλισμένο και διαβρωμένο από τον ταξικό εχθρό. Χρειάστηκε η διάλυση του ΚΚΣΕ και η κατάλυση του σοσιαλιστικού εποικοδομήματος το 1991 για να απελευθερωθεί το παράνομο κεφάλαιο και οι διεφθαρμένοι αξιωματούχοι . Μάλιστα κάποιοι αστοί θεωρητικοί θεωρούσαν την έκρηξη του εγκλήματος τα πρώτα χρόνια μετά την ανατροπή σαν το παιδικό στάδιο του Ρώσικου καπιταλισμού. Μιλώντας μάλιστα για την πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου στη Ρωσία το 1991-1994 παρομοίαζαν την περίοδο εκείνη με την Αγρια Δύση των αρχών του 19^ου αιώνα. (6)

Ολα τα ιδεολογήματα που προσπαθούν να αποδείξουν ότι η ΕΣΣΔ δεν ήταν σοσιαλιστική και αποδίδουν την ανατροπή (κατάρρευση κατ΄ αυτούς) στη γραφειοκρατία ή στον κρατικό καπιταλισμό είναι εν πολλοίς μεταφυσικά και καμία σχέση δεν έχουν με την μαρξιστική – λενινιστική ανάλυση

——————————————————————————————————-

(1) New Evidence on the Second Economy Contributed by Roger Keeran and Thomas Kenny

(2) The private sector in Soviet agriculture. Karl Eugen Wädekin,George Karcz

(3) The Second Economy and the Destabilizing Effect of its Growth on the State Economy in the Soviet Union 1965-1989. V. Treml 1993

(4) Informal Economy Activities of Soviet Households: Size and Dynamics Byung-Yeon Kim PERSA papers # 26

(5) Απόφαση του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΕ για το Σοσιαλισμό

(6) The Red Mafia: A legacy of communism. Annelise Anderson 1995